درس پاسخ به شبهات استاد شیخ علی زند قزوینی

پرسش: 

عناصر مشترک ادیان ابتدائی را توضیح دهید؟

پاسخ: 

نخستین نشانه های موجود از دین، گرایش به پرستش طبیعت است. در این گرایش به منظور رام کردن نیرو های طبیعت باید از آن نیروها تجلیل کرد و از آنها درخواست لطف و احسان داشت. ادیان ابتدائی با آنکه در مناطق مختلف جهان پراکنده بودند و نمی توان میان آنها هیچ نوع ارتباطی تصور کرد، ولی شگفت است که آن ادیان باورهایی مشابه یکدیگر دارند که از نظر مفاهیم خیلی به هم نزدیک می باشند که در این نوشته به برخی از آنها اشاره می شود: 

1. تابو: در ضمیر انسان ابتدائی یک دغدغه خاطر و یک اندیشه و علاقه به نیروئی ناپیدا مکنون بوده است و او در داخل اشیاء خاصی به وجود یک قدرت اعتقاد داشته است. محرمات مخصوص هر دین را در اصطلاح «تابو» می گویند.(1) 

2. توتم: ایمان و احترام خاص به بعضی نباتات، حیوانات و موجودات زنده یکی دیگر از اندیشه های بدوی انسان عصر حجر است. هر قبیله و عشیره در اعصار قبل از تاریخ نسبت به آن نبات و حیوان حرمتی قائل می شدند و این عقیده که از آن به عنوان توتم(2) یاد می شود، هنوز هم در برخی نقاط دنیا کمابیش موجود است. 

3. اشیاء مقدس: در نزد اقوام و ادیان گذشته برخی اشیاء را چنان اعتباری می دادند که برای آنها یک قوة فوق طبیعی قائل می شدند و آن را داری قدرت احیاء و اعدام می دانستند و این گونه اشیاء در عقیده انسان ابتدائی منشأ خیر و برکت یا مصدر شر و بدی می باشد.(3) 

4. اعتقاد به مانا: یک نیروی روحانی غیبی است که اعتقاد به آن در نزد اقوام بدوی عمومیت دارد، ولی در هر ناحیه و اقلیم رسوم و آداب و واکنش های خاصی نسبت به آن معمول می شد و به آن شیء تبرک می جستند که از آن به عنوان مانا یاد می کنند.(4) 

5. سحر و جادو: در ادیان ابتدائی جادو و سحر عبارت است از مراسمی برای دلجویی و مدد خواهی از نیروهای طبیعت. این گونه مراسم معمولاً توسط فردی که ریاضت های زیاد می کشید و رهبر می شد اجرا می گشت و معمولاً به جادوگران شَمَن می گفتند.(5) 

6. خدا و خدایان: به زعم برخی ادیان، خدایان در تاریخ برای انسان جلوه گر شده اند و بت ها، نمادی از آنها می باشند. 

7. قربانی: میان اقوام جهان قربانی برای فرو نشاندن خشم خدایان گونه های مختلف داشته از ریختن جرعه ای آب یا شراب تا اهدای گیاهان و محصولات، ذبح حیوانات و کودکان و بزرگسالان و به آتش افکندن کودکان را شامل می‌شد.(6) 

8. احترام به اموات یا پرستش اجداد: ترس از مرگ، خرافاتی را در جوامع ابتدائی پدید آورد و آن اقوام دربارة ارتباط مردگان با زندگان عقایدی داشتند و این ترس اندک اندک به احترام مردگان و سرانجام به نیاکان پرستی تبدیل شد و در دوره های مختلف در سراسر جهان وجود داشته است و هم اکنون نیز مظاهری از آن در برخی سرزمین ها مثل ژاپن به چشم می خورد.(7) 

از مشترکات دیگر در ادیان بدوی این است که آنها در شخصیت و فردیت خود به قدری وابسته به جامعه و قبیله خود بوده اند که نمی توان گفت هر یک از افراد، استقلال عقیدتی داشته است، بلکه مردم تابع اخبار و روایات و عادات و رسوم قبیله خود بوده و اغلب به رسوم خود پایبند و متعبد به عقاید خود هستند و در برابر هر گونه تغییر و تبدیلی شدیداً مقاومت می کردند و همچنین این رسوم و عقاید مردمان بدوی به مناسبت نیازمندی های نیروی جسمانی و روانی آنها پدیدار می گشت.(8) 

اعتقاد به اساطیر و پرستش طبیعت و روح و همچنین آداب تطهیر و تصفیه در نزد اقوام ابتدائی از آئینهای آنها به شمار می آمد.(9) 

بنابراین می توان نتیجه گرفت که عناصری چون خداوند و خدایان، پرستش نیاکان، جادو و سحر، قربانی کردن و اعتقاد به توتم، تابو و مانا و اشیاء مقدس، تطهیر و تصفیه، پرستش طبیعت و روح و اعتقاد به اساطیر از عناصر مشترک در ادیان بدوی می باشند. 

شیخ علی زند قزوینی

________________________________________

پاورقی:

1. حکمت، علی اصغر، تاریخ ادیان، تهران، بدون نام انتشارات، چاپ پنجم،1371، ص29.

2. همان، ص 35.

3. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1374، ص13.

4. همان، ص14.

5. توفیقی، حسین، آشنائی با ادیان بزرگ، تهران، انتشارات سمت، چاپ هفتم، 1384، ص11.

6. همان، ص 12.

7. تاریخ جامع ادیان، ص18.

8. رضائی، عبد العظیم، تاریخ ادیان جهان، تهران، انتشارات علمی، چاپ دوم،1380، ج 1، ص 47.

9. تاریخ جامع ادیان، ص 19.